DOĞU TÜRKİSTAN

Uygur Türkleri ve Doğu Türkistan ||  Nüfus yapısı || Dinî yapısı || Bugünkü yönetim sistemi ||  Bugünkü ekonomik ve sosyal durumu ||  Uygur Türkçesi || Müslüman Türklere Uygulanan Doğum Kontrolü || Nükleer Denemeler ve Çevre Sorunu || Komünist Yönetimin Din Politikası || Opnor Bölgesinde Nükleer Denemeler Sonucu Ortaya Çıkan Hastalıklar || Doğu Türkistan üzerine bir yazı (Doç.Dr. Hacı Yakup Anat)

UYGUR TÜRKLERİ VE DOĞU TÜRKİSTAN

Tarihçe || Uygur adı ve Uygurlar || Uygur Kağanlığı dönemi || Şa-Çu (Sha-Chou) Uygurları || Kan-Su Uygurları || Turfan Uygurları || Karahanlı dönemi || Ali Tegin   ve Karahanlı  Devleti'nin   Bölünmesi || Kara Hitaylar dönemi || Cengizliler Dönemi || Seidiye Hanlığı (Yarkent Hanlığı) || Seidiye Hanlığından Günümüze Doğu Türkistan

SEİDİYE HANLIĞI (YARKENT HANLIĞI)
sayfa-1- || sayfa-2-

 Çağatay Han'ın onüçüncü kuşaktan, Timur'un beşinci kuşaktan torunu ve Babur'un dayısı olan Ahmet Alçahan'ın oğlu Seyit Han (1484-1533), uzun bir müddet Babur ile kader birliği yaptıktan sonra, 4.700 kişilik kuvvet ile Artuş üzerinden Kâşgar'a doğru ilerleyecektir. Seyit Han'dan 350 yıl sonra, Ocak 1865 yılında Yakup Bey de bu yol ile Kâşgar'a gelecektir. Seyit Han'ın Kâşgar'ı hedef aldığı o zaman, Kâşgar'da zalimliği ile tanınmış Duğlat beylerinden Abubekir saltanat sürmektedir. O, 1478 yılında Seyit Han'ın dedesi Yunus Han'ı Yarkent civarında yenerek, Kâşgar'ı ele geçirmesinden, Seyit Han'ın Kâşgar'a geldiği 1514 yılına kadar 36 yıl buranın mutlak bir hükümdarı olacaktır. Sayramî'ye göre, "Abubekir kadar zalim padişahın tarihte yine bir benzeri yoktur".[51]

Seyit Han halkın da yardımıyla Kâşgar, Yarkent, Hoten şehirlerini ele geçirir ve 1514'te Seidiye Hanlığı'nı kurar. Seyit Han devletini güçlendirmek amacıyla birtakım ıslahat girişimlerinde bulunur. Aksu gibi verimli topraklara göç teşebbüsünde bulunur. Hazineden halka mülk dağıtır. En önemlisi, halkın iktisadî gücünü yükseltmek için, halk 10 yıl vergiden muaf tutulur.[52]

Aksu'nun kuzey doğusu ile Bay'ın batısındaki Arbat (Aravan) denilen yerde, 1516 yılında, Seyit Han ağabeyi Mansur Han ile görüşür ve aralarında, Altışehir'deki bu hanlığı beraber yönetmekten ibaret bir anlaşma ortaya çıkar. Bu görüşmede tarihçi Haydar Mirza Duğlat da bulunur. Seyit Han, Tibet Budistlerine karşı çıktığı cihat  seferinde, 2 Ağustos 1533 günü 48 yaşında ölür.[53]

Hanlık ilk önce Kâşgar'ı, sonradan Yarkent'i başkent edinir. Başkentinin adıyla "Yarkent Hanlığı" veya kurucusunun adıyla "Seidiye Hanlığı" olarak bilinen bu hanlığın kurucusu Çağatay soyundan olsa da, tamamen Türk-İslâm geleneğine göre yaşatıldığı için, bu hanlığa Çağatay Hanlığı denilmemektedir. Eğer bu hanlığı kendine özgü bir özelliğiyle izah etmek gerekirse, en çarpıcı kendine özgü bir yönü, hanlığın kuruluşundan başlayarak hocaların koyu etkisi altında kalmasıdır. Hanlığın genel manevî havasına tasavvuf hâkim olduğu için, hanların ve devlet adamlarının askerî ve siyasî fikirleri sınırlı kalır. Dünyada ve komşularında cereyan eden değişiklikleri takip edemezler. Bu yüzden Seidiye Hanlığı siyasî ve askerî bakımdan komşuları ile rekabet edebilecek seviyeye ulaşamamıştır. Abdullah Han döneminde (1638/39-1668) kuzey komşuları olan Kalmukların büyük bir askerî güce sahip olduğu bilinmektedir. Buna karşı önlem alınırsa da iş işten geçmiş, her şey Abdullah Han'ın aleyhine, genel olarak Saidiye Hanlığı'nın aleyhine işlemiştir.[54]

Yarkent'te toplanan hocalar arasındaki iktidar mücadelesi, Abdullah Han ile oğlu Yolbars Han'ın arasının açılmasına sebep olur. Abdullah Han, 1662'de Yolbars Han'ı Kâşgar'a vali tayin ederek başkentten uzaklaştırır. Bu tedbir Yolbars Han'ın arkasındaki "Aktaglık" hocaları daha çok gücendirir. "Karataglık" Hocalar ise Abdullah Han'ı destekleyerek, iç savaşı körükleyecektir. Bundan sonra Kâşgar Aktaglık Hocaların merkezi, Yarkent ise Karataglık Hocalar'ın merkezine dönüşecektir.[55] 

Hindistan'daki Timur oğullarının devleti ile iyi ilişki kurmaya çalışan Abdullah Han, 1664'te Mir Hacı Pulad'ı elçi olarak Hindistan'a gönderir. O zaman Hindistan padişahı, Babur'un beşinci kuşaktan torunu olan Alemgir (1618-1658-1707), 1665 yılında, Hoca İshak'ı elçi olarak Kâşgar'a gönderir. Fakat, o arada Kâşgar'da kargaşa olduğunu duyunca, Hoca İshak yoldan Hindistan'a geri döner. Sözü geçen kargaşa, Abdullah Han'ın oğlu Yolbars Han tarafından yenilip, tahtını bırakarak Hindistan'a sığınması sırasında çıkar. Abdullah Han'ın geleceğini duyunca Alemgir, onun olağanüstü bir şekilde karşılanmasını buyurur. 

Aktaglık ve Karataglık Hocalar'ın çekişmeleri sırasında yalnız saltanatını değil, hayatını bile sürdüremeyeceğini anlayan Abdullah Han, 1667 yılında Seidiye Hanlığından ayrılarak, Hindistan'daki Timur oğullarına sığınır. Aktaglık Hocalar ve Aktaglık taraftarı beyler, 1668 yılında Abdullah Han'ın oğlu Yolbars'ı  han ilân ederler. Karataglık Şadi Hoca'nın oğlu Abdullah Hoca, kendi taraftarı olan bey ve müridlerini yanına alarak, Aksu'ya çekilir ve orada iken, Abdullah Han'ın kardeşi İsmail'i kendileri için han tayin ederler. Aksu şehrinin Hakim Beyi ile Hoten şehrinin Hakim Beyi, İsmail Han'ı destekler. Karataglıklar işi daha sağlam bir kuvvete bağlamak için, Oyratların iktidar muhalifi Altan Teyci'ye adam gönderip yardım ister. Altan Teyci bu teklifi kabul eder ve asker gönderir.

<<< geri

ileri >>>